Oude Calixtuskerk Groenlo

Het vestingstadje Groenlo heeft nog de bastions en een omwalling naar het oud-Nederlandse stelsel, inclusief gracht met ravelijn. Het stadje kreeg in 1277 stadsrechten.
De Oude Calixtuskerk is eigendom van Gelderse Kerken. Sinds april 2025 is het Nationaal Museum Tachtigjarige Oorlog er gevestigd.

Geschiedenis

De eerste inwoners in en rond de nederzetting ‘Grunloh’, de Saksen, hadden geen geloofsovertuiging. Toen Karel de Grote in 783 de Saksische vorst Widukind had verslagen, lag voor de rooms-katholieke bisschop Liudger de weg vrij om de bewoners te kerstenen. Vermoedelijk is toen al een kerkje gebouwd op de plaats van een heidens heiligdom. In 1016 werd Groenlo de hoofdkerk van de wijde omgeving en in die tijd moet er een stenen kerkje zijn gebouwd.
In de middeleeuwen beleefde Groenlo een periode van welstand en in 1234 werd de Calixtuskerk in tufsteen opgetrokken. De Oude Calixtuskerk is het oudste gebouw in Groenlo. De kerk is vernoemd naar de patroonheilige van Groenlo, paus Calixtus I.

Tachtigjarige Oorlog
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) waren veel Nederlandse steden in handen van de Spanjaarden. De Achterhoek, maar ook grote delen van Brabant, Limburg en Overijssel zijn in de tweede helft van de zeventiende eeuw het strijdtoneel van die oorlog. Grol (Groenlo) werd in 1606 ingenomen door de Spaanse troepen. En wie Groenlo in bezit had, had een hoop macht in het oostelijk deel van Nederland. Ruim twintig jaar later, op 20 juli 1627, kwam de jongste zoon van Willem van Oranje, Prins Frederik Hendrik, samen met 20.000 soldaten bij Groenlo aan om de stad terug te veroveren. Duizenden soldaten begonnen met de aanleg van een cirkelvormige linie van vestingwerken. Niemand kon de stad nog in of uit. Als krijgsheer Matthijs Dulken weigert de stad over te geven, besluit de prins dat het leger de stad door middel van een stormloop in zal nemen. De stad wordt aan drie kanten aangevallen. Omdat Dulken geen hulp meer van Spaanse troepen verwacht, tekent hij op 19 augustus 1627 het verdrag van overgave. Daarmee krijgt prins Frederik Hendrik de vesting Groenlo in handen en is het beleg ten einde.
Na deze verovering van Groenlo op de Spanjaarden ging de Calixtus over naar de reformatie. Maar het ‘oude geloof’ is door de inspanningen van de nabijgelegen Duitse kloostergemeenschap Zwillbrock nooit helemaal verdwenen.
In het rampjaar 1672 wordt Groenlo door Bernard van Galen, bisschop van Münster en bijgenaamd 'Bommen Berend', veroverd. De kerk wordt zwaar beschadigd. Twee jaar later moet de bisschop de veroverde gebieden teruggeven en komt de kerk voorgoed in handen van de protestanten. Voor de katholieken werd in 1748 binnen de grachtengordel de Nieuwe Calixtuskerk gebouwd.
De kerk heeft in zijn historie zes belegeringen doorstaan: in 1595, in 1597, twee in 1606, in 1627 en in 1672.

In 1978 is de Oude Calixtuskerk overgedragen aan Gelderse Kerken.

Gebouw

De Oude Calixtus is een laatgotische pseudo-basiliek, waarvan de toren uit 1371 het oudste deel is. Eind vijftiende eeuw is het geheel in gotische stijl verbouwd en uitgebreid tot het kerkgebouw zoals het er nu uitziet. Door blikseminslag in de toren in 1836 brandt deze geheel uit, de kerk wordt zwaar beschadigd en het zeventiende-eeuwse orgel geheel vernield. De torenspits wordt herbouwd en krijgt de huidige, lantaarnvormige bekroning. Door ruimtegebrek werd de toren ingebouwd.

Via het poortje links van het kerkgebouw kom je bij de noordelijke ingang, de ingang voor de dames. Bij die deur zijn aan de buitenkant vier schedels in nisjes ingemetseld. Deze waren bedoeld om de doden te eren en je laten te beseffen dat alles vergankelijk is.

De ingang aan de zuidkant was de ingang voor mannen. Tot ongeveer 1960 zaten mannen en vrouwen gescheiden van elkaar in de kerk. Alleen voorname mensen mochten tot die tijd via de grote deur aan de westzijde de kerk betreden.
Naast de kerk straalt een rode beuk statigheid en rijkdom uit. Een rode beuk mocht alleen geplant worden als de kerk voldoende hectares grond of aanzien had. De kerk had vroeger een kerkhoflicht aan de oostzijde. Nu is die raamopening dichtgemetseld, maar destijds scheen er ’s avonds licht vanuit de kerk over het kerkhof.

Klokken

Bij de brand in 1836 gingen ook de oorspronkelijke drie klokken verloren. De huidige luidklok werd in 1837 gegoten door de broers Edelbrock uit Gescher (D). Dit is de oudste luidklok van deze gieterij in heel Nederland. Dat zal ook de reden zijn geweest dat de klok in de Tweede Wereldoorlog als monumentaal werd gezien en daardoor behouden is. Op de voorkant van de klok staat als opschrift: Stadt Groenlo In Iuly 1837 en aan de achterkant: Gebrüder Edelbrock Gossen Mich In Gescher. De klok is verder versierd met diverse sierringen en draperieën.
In 1843 werd in de toren een tweede, iets kleinere luidklok gehangen van G.T. van Heuvel. Ondanks dat deze klok ook als monumentaal werd gezien, vermoedelijk omdat dit de grootste van deze klokkengieter was, is deze klok niet meer aanwezig.

De beiaard in de lantaarn uit 1956 begon als automatisch carillon van achttien klokken en werd in 1977 en 1996 uitgebreid tot het huidige, handbespeelbare instrument met 47 klokken. Deze klokken hebben standaardopschriften die onder andere verwijzen naar de klokkengieter, de gietjaren en namen van schenkers en initiatiefnemers. Stadsbeiaardier Wim Ruessink bespeelt het instrument met grote regelmaat.

Het Flentrop-orgel

Dit orgel is in 1951-1952 nieuw gebouwd met mechanische sleepladen. Architect Jan Jans ontwierp het front en organist Johan Légène was adviseur bij het muzikale gedeelte. Het oude orgel van de kerk, een instrument van Ambrost uit 1838, was zwaar beschadigd geraakt bij een bominslag op 24 februari 1945. Er zijn ongeveer dertig houten pijpen uit dit orgel opgenomen in het nieuwe instrument.
In 1966 werd de kerk gerestaureerd en moest het orgel worden gedemonteerd. Bij de herplaatsing is het geheel gereviseerd. Het Flentrop-orgel verkeert nog geheel in originele staat.

Restauraties

Het kerkgebouw heeft zware oorlogsschade opgelopen in 1945, doordat het werd getroffen door een vliegtuigbom. Tijdens de restauratie in 1952/1953, waarbij nog resten zijn gevonden van een oude heidense offerplaats, is een betonnen vloer aangelegd in de toren, die niet bepaald paste bij het middeleeuwse karakter van het bouwwerk. In het najaar van 2000 is deze vloer vervangen door een laag van reusachtige eiken balken.
In 2005-2007 vond een omvangrijke restauratie plaats, waarna de Oude Calixtus als multifunctioneel centrum functioneerde.

In 2024-2025 is de Oude Calixtus opnieuw verbouwd. Sinds april 2025 is het Nationaal Museum Tachtigjarige Oorlog er gevestigd en wordt het verhaal van deze oorlog op een interactieve manier en vanuit meerdere invalshoeken verteld. Je kunt je laten onderdompelen in de strijd om vrijheid en onafhankelijkheid en ontdekken hoe deze oorlog de weg vrijmaakte voor het moderne Nederland.